Η Κόλαση του Δάντη

«Εσείς που μπαίνετε, ξεχάστε κάθε ελπίδα»

Το καλοκαίρι διάβασα ένα βιβλίο που στριφογύριζα γύρω του χρόνια τώρα… την Θεία Κωμωδία του Δάντη και δει το πρώτο του βιβλίο, την Κόλαση. Το αγόρασα από τις εκδόσεις ΤΥΠΟΘΗΤΩ σε μετάφραση Α. Ριζιώτη, μια καλαίσθητη έκδοση που παραθέτει και το ιταλικό πρωτότυπο κείμενο. Τις τελευταίες 20 μέρες έψαχνα ένα τρόπο να μιλήσω για αυτό το θέμα που μου έχει προκαλέσει ανάμικτα συναισθήματα. Θεωρείται από τα κλασσικά αριστουργήματα της μεσαιωνικής ιταλικής λογοτεχνίας. Γράφτηκε το 13^ο αιώνα με ποιητικό, έμμετρο τρόπο και με χρήση έντονων, οπτικών εικόνων. Χωρίζεται σε 3 μέρη βιβλία: Κόλαση – Καθαρτήριο – Παράδεισος, και το καθένα σε Άσματα, περιγράφοντας την πορεία του ανθρώπου προς τον εξαγνισμό του, την προσπάθειά του να προσεγγίσει τη θεία διάσταση.

Προς το παρόν δεν έχω διαβάσει καμιά ανάλυση αν και υπάρχουν από σημαντικούς ανθρώπους όπως ο Γκράμσι και ο Λούκατς. Είχα πάντως 2 λόγους και 3 ερωτήματα, όλα ικανά να με σπρώξουν να διαβάσω Δάντη. Οι λόγοι ήταν η κλασσική του αξία και η ενασχόληση του με την ηθική. Ανάλογα και τα ερωτήματα… α) Γιατί Θεία Κωμωδία; Δεν νομίζω να προκαλεί γέλια η ανάγνωσή του β) Μετά από 700 χρόνια έχει λογοτεχνική αξία; Όχι πως δε γίνεται, αλλά…, και το πιο σημαντικό γ) ο κώδικας αξιών του, τι μπορεί να σημαίνει σήμερα;

Για να προβοκάρω και τις ίδιες μου τις πεποιθήσεις, τελικά οριστική απάντηση δεν πήρα σε κανένα από 3 ερωτήματα.

Ειδικά στο πρώτο, μόνο εικασίες μπορώ να κάνω. Μάλλον ονόμασε το έργο του Κωμωδία από ηθικό τρόμο. Φοβόταν μήπως προκαλέσει τη μήνι σημαντικών ανθρώπων της εκκλησίας και της Ιεράς Εξέτασης, ή, πολύ περισσότερο, του ίδιου του Θεού. Οπότε δημιούργησε ένα «άλλοθι» για την ημέρα της Κρίσης (της γήινης ή επουράνιας) πως τάχα μου «δεν τα εννοούσε». Ίσως τελικά να είναι κωμωδία, αν το προσεγγίσεις από μια εντελώς διαφορετική οπτική γωνία. Γιατί πολλά χαμόγελα μου γεννήθηκαν όταν τοποθετούσε σε τομείς της Κόλασης προσωπικούς του εχθρούς και αντιπάθειες. Μήπως γράφουμε για να σπάμε πλάκα, λέω τώρα… τεσπά…

Για το δεύτερο ερώτημα, στην αρχή σε ξενίζει ο σχετικά απαρχαιωμένος τρόπος γραφής του. Από `κει και πέρα η χρήση εικόνων σε συνεπαίρνει. Σίγουρα η επιρροή του Δάντη στην εποχή του πρέπει να ήταν τρομαχτική.  Η γενιά μας είναι πλήρως εκτεθειμένη σε λογιών – λογιών οπτικό υλικό από τηλεόραση, κινηματογράφο και internet. Ειδικά η οπτικοποίηση του τρόμου είτε μέσα από ταινίες είτε μέσα από live μεταδόσεις πολέμων και διαφόρων εγκλημάτων, «κατευθύνει» και, άρα, περιορίζει τη φαντασία μας. Δεν μπορώ όμως να μην παραδεχτώ πως κάποια σημεία συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να είναι πολύ δυνατά. Τέσσερις σκηνές μου έχουν χαραχτεί:

• 13o Άσμα. Η τιμωρία των αυτοχείρων. Γίνονται φυτά « Άνθρωποι ήμαστε κάποτε, κούτσουρα τώρα έχουμε γίνει». Ο λόγος; «Σαν η φριχτή ψυχή από το σώμα αποχωρισθεί, που απ` αυτό μονάχη της έχει ξεριζωθεί…. Πέφτει μέσα στο δάσος όπου λάχει… κι εκεί φυτρώνει σαν ζιζάνιου σπόρος… όμως καμιά ψυχή το πρωτινό το σώμα της δε θα ξαναντυθεί, γιατί δεν είν` σωστό να πάρει κανείς πίσω ότι έχει ξεντυθεί».
• 20^ο Άσμα. Η τιμωρία των μάντεων και μάγων. Έχουν το κεφάλι ανάποδα και περπατούνε προς τα πίσω. «… είδα την ανθρώπινη μορφή να `ν` έτσι παραμορφωμένη που το δάκρυ να κυλά και τους γλουτούς να βρέχει απ` τη σχισμή.»
• 25<sup>ο</sup> Άσμα. Η τιμωρία των κλεφτών. Διαρκής μεταμόρφωση – μετατροπή των κλεφτών σε σιχαμερά ερπετά και ερπετών σε κλέφτες. «… βλέπω ένα ερπετό μ` έξι ποδάρια σ` έναν τους πάει να σκαρφαλώσει…. Μια είχανε γίνει οι δυο οι κεφαλές τους, και φαίνονταν σα δυο φιγούρες ανακατεμένες σε μιαν όπου κι οι δυο τους ήτανε χαμένες…. Κάθε όψη πρωτινή είχε πια χαθεί: σα μια και σαν καμιά φαινότανε η μορφή…»
• 32<sup>ο</sup> Άσμα. Η τιμωρία των προδοτών. Είναι θαμμένοι αιώνια σε μια απέραντη, σκοτεινή, παγωμένη λίμνη. «Κι όπως στέκεται το βατράχι… κι απ` το νερό μονάχα τη μουσούδα βγάζει… Έτσι σταχτιές ήσαν στον πάγο χωμένες, θλιμμένες οι σκιές, μέχρι το πρόσωπο που κοκκινίζει από ντροπή, κι όπως χτυπάν τις μύτες τα λελέκια, απ` το κρύο, με τα δόντια κάναν μουσική. …τα μάτια τους, που ήταν από πρώτα βουρκωμένα, αρχίσανε να τρέχουν μέχρι τα χείλια, και τα δάκρυα, που παγώνανε, κρατούσανε τα μάτια τους φραγμένα.»

«Στου δρόμου της ζωής τη μέση σε σκοτεινό βρέθηκα δάσος

γιατί το μονοπάτι το σωστό είχα μπλέξει»

1^ο Άσμα 1^ος στίχος

Ο Δάντης ξεκαθαρίζει από την αρχή τη θέση του… ο άνθρωπος είναι χαμένος και φοβισμένος. Αυτά είναι τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένος. Η μόνη του διέξοδος είναι ο Θεός. Με οδηγό, κατ` αρχήν, το ποιητή Βιργίλιο που συμβολίζει τη θνητή, ανθρώπινη διάσταση, περνάει μέσα από την Κόλαση.

Προσπαθώντας, πέρα από τη λογοτεχνική αξία του κειμένου, να προχωρήσω σε μια αξιολόγηση του Ηθικού Κώδικα του βιβλίου, γεννήθηκαν προφανείς αντιστάσεις. Ο Δάντης έχοντας εξοβελίσει στην Κόλαση καθετί που έχουμε διδαχθεί σήμερα, είναι πανεύκολο από απλά αντανακλαστικά να τον περιγελάσεις και να τον απορρίψεις. Η αρχαιοελληνική παράδοση και μυθολογία, από τους Επίκουρους ως τον Οδυσσέα, οι επιστήμονες, οι αγνωστικιστές, οι άπιστοι και οι αλλόθρησκοι καίγονται μαζί με τους φαύλους, κλέφτες, προδότες και φονιάδες.

– «Μα, φυσικά… είμαστε Μεσαίωνα», μονολογείς και πας να κλείσεις το βιβλίο.

Αν συνεχίσεις, φτάνεις στον πυρήνα της Κόλασης όπου και συναντάς τον πυρήνα της σκέψης του Δάντη. Εκεί βρίσκεται ο τρικέφαλος Διάβολος που στο καθένα στόμα του κατασπαράσσει αιώνια τους 3 μεγαλύτερους εχθρούς: Τον Ιούδα, τον Βρούτο και τον Κάσσιο.  Οι πυλώνες της ανθρώπινης ύπαρξης είναι οι η Καθολική Εκκλησία από τη μία, και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία από την άλλη. Η Pax Romana και η Εκκλησία ως ο επί γης ερμηνευτής των θρησκευτικών-μεταφυσικών θεμάτων, είναι το όραμα του Δάντη. Οι προδότες αυτών, που προσπάθησαν να τις διαλύσουν, είναι το ύψιστο αμάρτημα.

Βάζω τα γέλια.. Είμαστε σοβαροί; Πως μπορεί κάποιος να συνδέει το χριστιανισμό με την αρχαία παράδοση; Αλλά είπαμε… βρισκόμαστε στο μεσαι….

Παύση. ……

Για να ξαναδώ αυτό που είπα….

Πως μπορεί κάποιος να συνδέει το χριστιανισμό με την αρχαία παράδοση; Τι μου θυμίζει αυτό; Μπορεί κάποιος να συνδέει το χριστιανισμό με την αρχαία παράδοση; Αν αντί για τον καθολικισμό βάλουμε την ορθοδοξία και την αρχαία Ελλάδα αντί της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας; Ανατριχιάζω… Σχεδόν φοβάμαι… Πιάνω το βιβλίο από την αρχή προσπαθώντας να πετάξω στην άκρη τις ασυνείδητες αντιστάσεις μου και να το επεξεργαστώ ξανά.

Η ηθική του Δάντη βασίζεται στη εξατομικευμένη ανθρώπινη φύση απέναντι στην κοινωνία. Το ανθρώπινο υλικό είναι εύπλαστο, ευάλωτο. Ο μόνος τρόπος να συμπεριφερθεί με τον άλφα τρόπο κι όχι τον βήτα, είναι ο τρόμος. Η τιμωρία είναι το μοναδικό μέσο συνετισμού και πρέπει να είναι αμείλικτη ώστε ο φόβος της και μόνο να σε καθοδηγεί. Η Ιερά Εξέταση και ο Μονάρχης – Βασιλιάς   λειτουργούν σαν «προκαταβολή» από τα αιώνια μαρτύρια της κόλασης. Τα βάσανα σου δεν σταματάνε στη γη… η ψυχή σου αποκτά υλική διάσταση και τα βασανιστήρια συνεχίζονται. Μια κοινωνία σαν την μεσαιωνική, βάσισε την κυριαρχία της πάνω στην υλική, ιδεολογική και πνευματική καταστολή όλων των ανθρώπων, ακόμα και κομματιών της άρχουσας τάξης. Πλέον φαντάζει σαν τη μεγαλύτερη μαύρη περίοδο της ανθρώπινης κοινωνίας.

Ήρθε ο Διαφωτισμός και παρουσίασε ένα εντελώς διαφορετικό μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης. Ο Ρουσώ στο Κοινωνικό Συμβόλαιο προτείνει μια κοινωνία όπου οι κανόνες δεν προκύπτουν από το Θεό και τους εκπροσώπους του αλλά από τους ίδιους τους ΠΟΛΙΤΕΣ. Οι ηθικοί κανόνες είναι αποτέλεσμα Συμβολαίου  ανάμεσα στους ελεύθερους ανθρώπους , απαλλαγμένους από προκαταλήψεις. Αυτή είναι η ιδεολογική και ηθική βάση της σύγχρονής κοινωνίας. Είναι όμως, ακόμα;

Μήπως το Κοινωνικό Συμβόλαιο έχει πάει στα σκουπίδια κι έχει επανέλθει η λογική του ισχυρού; Μια κοινωνία που έχει ως αρχή «το νόμιμο είναι και ηθικό», που «ντοπαρισμένος είναι μόνο αυτός που πιάνεται» , που η ελευθερία έρχεται μέσα από γενοκτονίες και βομβαρδισμούς τύπου «Σοκ και Δέος» τι ηθικούς κανόνες διαμορφώνει για τους πολίτες της;

Σήμερα, δυστυχώς, η αστικοδημοκρατική υποχρέωση καθιέρωσης συλλογικών κανόνων  έχει μετατραπεί σε μια ζούγκλα, όπου το κάθε άτομο εξατομικευμένο σε, σχεδόν, πολεμικές συνθήκες προσπαθεί να δημιουργήσει ένα προσωπικό κώδικα αξιών. Το κάθε άτομο παραπαίει καθημερινά από το να μη γίνει κάθαρμα ως το να μη πιαστεί μαλάκας. Ένα τέτοιο άτομο είναι απίστευτα ευάλωτο σε κάθε λογής θρησκευτικής ή πολιτικής σέχτας.

Κι έτσι ξαναβρίσκουμε τη Θεια Κωμωδία. Μπορεί κανένας Μπους, Καραμανλής, Βουλγαράκης να προβάλλει κάτι διαφορετικό; Μήπως συμφωνούν κιόλας; Πως μπορεί ένας μέσος πολίτης κεντρώος και θρησκευόμενος να αντιταχθεί στην απλούστατη λογική πως τους κανόνες τους διαμορφώνει ο Θεός και το Κράτος; Είναι δυνατόν 8 αιώνες μετά η ανθρωπότητα να μην έχει καταχτήσει ένα διαφορετικό κώδικα από το μεσαίωνα; Ή, για να είμαι ακριβής, είναι δυνατόν ο μεσαίωνας να επανέρχεται στον 21ο αιώνα;

Καποιοι μπορεί να αισθάνονται πως έχω ξεφύγει από το θέμα. Όμως, με τρόμο ανακάλυψα πως ο Δάντης μπορεί να γίνει ανατριχιαστικά επίκαιρος. Στο φινάλε πως μπορεί ο οποιοσδήποτε από μας να προβάλλει ένα επαρκές σύστημα ηθικών κανόνων; Όχι πως δεν έχουν υπάρξει στο παρελθόν. Απλά έχουν, φυσιολογικότατα, αναδειχθεί ΜΑΖΙ με συλλογικές δράσεις και προτάσεις. Όσο δεν έχουμε  κάτι νέο να φαίνεται στον ορίζοντα θα επιβεβαιώνεται ο Μπρεχτ και θα ζούμε με τα διλλήματα που έχει περιγράψει εύγλωττα σ` ένα ποίημα του…

«Για να επιβιώσεις πρέπει να πατήσεις πάνω σε κάποιον άλλο. Η τραγωδία είναι πως ο άλλος θα βρίσκεται ΠΑΝΤΑ σε χειρότερη θέση από `σένα.»

….και η Κόλαση του Δάντη θα βρίσκεται γύρω σου να στο θυμίζει…

Υ.Γ. Άφησα στο τέλος ένα σχόλιο για το αγαπημένο μου Άσμα, το Τρίτο. Αναφέρεται σε αυτούς που είναι ΕΞΩ από την κόλαση, αλλά δεν μπορούν να πάνε στον Παράδεισο, αυτούς που «Τους διώχνουν τα ουράνια, την ομορφιά τους μη μολύνουν, μα ούτε και τα βαθιά τα τάρταρα δεν τους καλωσορίζουν, μπας κι απ` αυτούς, μια στάλα δόξα πάρουν οι κολασμένοι. …Ανθρώπους λυπημένους… στεναγμοί, κλάματα και κραυγές πόνου αντιλαλούσαν στο σκοτάδι,… Γλώσσες παράξενες, λαλιές φριχτές, λόγια του πόνου κι ουρλιαχτά θυμού, φωνές στριγγές, φωνές πνιχτές και χέρια που χτυπιούνται.» Αυτοί είναι οι κατά το Δάντη που «…Μες τη μιζέρια ετούτη ζούνε οι θλιβερές ψυχές εκείνων που έχουν ζήσει δίχως ψεγάδια, μα και χωρίς επαίνους».

Αυτό με κέρδισε περισσότερο απ` όλα…

---